सुर्खेत जिल्लाकाे पञ्चपुरी नगरपालिका वडा नं. ८ मा अवस्थित जाजुरा गाउँको फेदीअर्थात् सान्नेटोल नजिकैको बस्तीमा ३ बिघाभन्दा बढी ४५ रोपनी क्षेत्रफलमा फैलिएको प्राकृतिक र मनोरम जाजुरा दह छ । क्षेत्रफलका हिसाबले यस नगरपालिकाको सबैभन्दा ठुलो र जिल्लामै दोस्रो ठुलो ताल हो । यस तालको वरिपरि विगत देखि नै मगर बस्तीको बाहुल्यता रहेको छ । मगर भाषामा जाजुरा भनेको गोरुको जुरो हो भने दह भनेको ताल हो । यो गोरुको जुरो जस्तो अग्लो स्थानमा बस्ती रहेको जाजुरा गाउँको फेदीमा रहेकोले यस तालको नामकरण जाजुरा दह रहन गएको एकथरी किम्वदन्ती रहेको छ ।
यो ताल कति समयदेखि बनेको हो भन्ने यकिन तथ्याङ्क त छैन । तै पनि यस स्थानका बुढा पाका तथा जेष्ठ नागरिकहरु समक्ष बुझ्दा करिब १३० वर्ष अघिदेखि यस स्थानमा बस्ती रहिरहेको र त्यो बस्ती रहँदा ताल पनि रहेको भन्ने भनाइरहेकोे छ । यो तालको विकास क्रमको अर्को रोचक प्रसङ्ग पनि रहेको छ । यो तालको उत्तरपट्टिको गाउँ जाजुरामा नै धेरै वर्ष अघि यो ताल रहेको त्यस समयमा भएको प्राकृतिक विपत्तिले गर्दा त्यो ताल सुकेर जमिन मुनिबाटै पानी बहेर हालको स्थानमा ताल बन्नपुगेको कहावत पनि रहेको छ । बर्षौ पहिले जाजुरा गाउँको कुटी गैरामा ताल थियो भन्ने स्थानमा हाल पनि तालको आकारको गहिरो सतह र पश्चिम दक्षिण भागबाट त्यसको निकास निस्केजस्तो आकृति अझै पनि देख्न सकिन्छ तर हाल त्यस स्थानलाई खेतीयोग्य भुमिको रुपमा प्रयोगमा ल्याइएको छ । जाजुरा गाउँबाट लोप भई उत्पत्तिभएर र जाजुरा गाउँबाट यसको फेदीमा देखिने तालभएर यसको नाम जाजुरा ताल रहनगएको भन्ने अर्को फरक किम्वदन्तीरहेकोे छ ।जाजुरा दह दहतालका नामबाट पनि सुपरिचित छ ।
समुन्द्री सतहदेखि ३२१२ फिट उचाइमा रहेको यो ताल करिब ३ बिघा क्षेत्रफलमा फैलिएको छ भने तालको गहिराई १८ फिटसम्म रहेको छ । आवश्यक संरक्षणको अभावमा यो ताल एकातिर बस्ती स्तरबाट आउने भेलले बर्षेनी पुरिदै गइरहेकोे छ भने अर्को तर्फ स्थानीयको अतिक्रमण तथा ताल नजिकै सम्म खेतीयोग्य जमिनको विस्तारले गर्दा ताल बर्षेनी पुरिँदै गइरहेको छ । ५० वर्ष अघि करिब ५ बिघा क्षेत्रफल र २२ फिट गहिराइमा रहेको तालहाल आएर साँघुरिएको छ । कतैबाट पनि पानीको मूल नदेखिने यस दहको पानीको स्रोतको बारेमा तथ्य फेला परिसकेको पाईदैन तालको मध्यभागको गहिरो स्थानबाट पानी निस्केको अनुमान गरिएको छ । प्राकृतिक दहको रुपमा चिनिने यस दहमा स्वच्छ, सफा र कञ्चन पानीभित्र माछाहरु बाह्रै महिना देख्नपाइन्छ । तालको वरिपरि रुखबिरुवाहरु भएतापनि यस तालमा खसेको पातहरु कहिल्यै तालको बिच भागमा जम्मा नहुनु, झरेको पात तुरुन्तै किनारमा लाग्नु यस तालको विशेषता हो । यसको निकासबाट बगेको पानीले पानी घट्टहरु सञ्चालनमा रहेका छन् भने सिँचाईको लागि पनि उक्त पानी प्रयोगमा ल्याइएको छ ।
यो तालको २ किलोमिटर पुर्व तर्फ ठुलो ढुङगामा शिवपार्वतीको पाइलाको छापले गर्दा यस तालको प्राकृतिक रुपमामात्रनभएर धार्मिक रुपमा पनि उतिकै महत्वको रहेको छ । यस दहसँगै उत्तरतिर रहेको सिद्धेश्वर महादेवको मन्दिरले समेत जाजुरा दहको प्रसिद्धि बनाएको छ । यहॉ शिवरात्रिको दिनमा हरेक वर्ष मेला पनि लाग्ने गर्दछ ।
